HİKMET TANIMI

13. yüzyıl Arapça el yazmasındaSokrates

Eskiden beri İslam kültüründe felsefe yerine, ya da birlikte kullanılan “hikmet” terimini inceleyeceğiz. Bugün aynı anlamı karşılamasa da yüzlerce yıl “hikmet” adıyla felsefe yapılmıştır. Bugün felsefe terimine tenezzül etmeyenlerce sık sık başvurulan sözcüğü tarihsel gelişimi içinde inceledik. Baştan söylemek gerekir ki: şimdiki anlamı tarih boyunca değişmiş ve devinmiştir. Güncel sözlüğümüzde: 1. Bilgelik. 2. Tanrı’nın insanlarca anlaşılamayan amacı. 3. Gizli sebep 4. Öğüt verici söz 5. eski dilde Fizik. 6. eski dilde Felsefe anlamlarına gelir.  Yargıda bulunmak anlamındaki Arapça hükm masdarı ve  köken olarak gemlemek; sağlam olmak(ihkam) köküyle ilişkilidir. Arapçada insanı iyi olana yönlendiren, çirkin ve kötü olandan alıkoyan kastıyla kullanılmıştır. İbranice ustalık anlamına gelen hokhmah kelimesiyle aynı Semitik köke dayandığını belirtir. Hikmet ve hüküm kelimeleri “bilmek” (ilim) ve “anlamak” (fıkıh) anlamlarında da kullanılmıştır. Yunan felsefe eserlerinin çevirisi sırasında Araplar tarafından felsefe karşılığı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Philo- Sophia(felsefe) terimi hikmet sevgisi olarak çevrilir. “falsafa” şeklinde Arap sürümü de kullanılır. Zamanla anlam genişlemesine uğrayarak İslam felsefi ilimleri, metafizik, tıp ve mekanik gibi ilimlerin adı olarak da varlığını sürdürür.

İSLAM FELSEFESİNDE HİKMET NEDİR

Filozoflara: hükema, felsefeye: hikmet tabiri kullanılmıştır. İslam öncesi felsefe akademilerine “büyûtü’l-hikme” denmektedir. Kindî, el-Hârizmî, Şehristânî, Âmirî  gibi alim ve düşünürler  felsefeyi hikmetin kendisi değil hikmet sevgisi, hikmetin talep edilmesi ve sistemli şekilde araştırılması olarak anlamışlardır. Filozof cemiyeti İhvân-ı Safâ’ya göre felsefe, hikmetin araştırılmasıdır. İbn Miskeveyh de hikmeti onu araştıranlar için Allah’ın en büyük lutfu olarak değerlendirerek hikmeti araştıran kimselerin aydınlanıp arınacağını, hikmete ulaşıp bu bilgiyle kurtuluşa ereceklerini söyler. İslam filozofu Kindi, felsefe ve hikmet terimin eş anlam gibi kullanıyor, metafiziği “hikmetlerin hikmeti olarak adlandırıyordu. Farabi’ye göre hikmet anlamları idrak etmekti.  Farabi, Allah’ın hem âlim hem hakim olduğunu belirtirken hikmeti “en üstün ilimle en yüce şeyleri akıl etmek” şeklinde tanımlar.

İbn Sînâ metafizik anlamdaki hikmetin: yönteminin bir şeyi her yönden düşünme, amacının ise insanın ulaşabileceği nihaî sebepleri kavramak olduğunu söyler. Platon ile Aristo’yu uzlaştırdığı eserde onlardan “hakimler” diye söz eder. İbni Sina’ya göre gerçek anlamda hikmet metafiziktir. en üstün malumun en üstün bilgisi, en doğru ve en kesin bilgi, varlıkların ilk sebeplerinin bilgisi, metafizik hikmet tanımlarıdır. Matematik, fizik, mantık, siyaset ve ahlak hikmet sayılmaz onlar metafizikten faklı olarak dar varlık alanlarını inceler.Hikmet: İnsani gücün elverdiği oranda, insani nefsin kavramları tasavvur etmek, kuramsal ve maddi doğruları tasdik ederek incelemektir. Ünlü optik bilgini İbnü’l-Heysem‘e göre  hikmet: bütün doğruları bilmek, yararlı bütün şeyleri yapmaktır. İnsan, hayvanlardan farklı, akıllı bir varlık olarak mutluluğu talep eder. Hikmetin kavranması mutluluğun kendisidir. Hikmetsiz insan eksik insandır. Hikmetli olan kendini gerçekleştirmiş ve öteki canlılardan ayrılmış demektir.

Muhyiddin İbnü’l-Arabi, Fususü’l-hikem eserinde hikmeti tanımlar.  Bir bilgiyi hikmet kılan ondaki yönlendirici ve hükmedici niteliktir. Gerçek anlamda hakim, hikmetin bilgisine sahip olmakla kalmayıp bu bilgiyi kullanan, uygulayan ve onunla hükmedendir. Her şeyin hakkını vermek, her şeyi yerli yerine koymak hikmet gereğidir. Allahın kulları varlıktaki ilahi hikmetin farkına vardıkça bu bilginin hükmü altına girerek bilgelik yolunda ilerler. İbnü’l-Arabi’ye göre hikmet, varlığın ilkelerinin yahut bu ilkelere dayalı sabit düzenin bilgisidir ve bu çok değerli özel bilgi hikmetlinin davranışlarında somutlaşır. Hikmetli kişi varlığın düzen ve işleyişinin hikmete uygun düştüğünü yani her şeyin bulunması gereken çizgiyi takip ettiğini bilir; bunun sonucu olarak da razı olur.

TÜRKİYE’DE

Erzurumlu İbrahim Hakkı hikmeti: ilahi ilhamdan kaynaklanan ve öğretimle değil, perhizle elde edilen bir bilgi sayar. Hikmet Allah’ı bilmekten ibaret olmalıdır.  Ahmet Vefik Paşa Hikmet-i Tarih isimli tarih felsefesi kitabı yazar. Ali Suavi hikmeti felsefeyle aynı anlamda kullanır. Ahmed Midhat Efendi Schopenhaur’ın Hikmet-i Cedîdesi adlı eseriyle batı felsefesi yerine hikmet terimini kullanır. Ahmed Şuayip pozitivizme Türkçe müspet hikmet adını verir.2. Meşrutiyet’ten sonra hikmet yerine felsefe kullanımı yaygınlaşır.Mustafa Şekip Tunç gibi yazarlar iki terimi ayırma yoluna gider. Bugün felsefe, hayata karşı takınılan objektif bir tavır iken hikmet, insanın iç dünyasını aydınlatan bilgi için kullanılır. Felsefe çözümleme ve nedenselliğe dayanırken hikmet sezgiyle daha alakalıdır. Ayrıca felsefe terimini kullanmak istemeyenlerce felsefi çabaları anlatmak için hikmet sözcüğü kullanılmaktadır